De tuin der lusten is het meest emblematische en raadselachtige werk van de Vlaamse schilder Bosch. Het is een drieluik geschilderd in olieverf op eikenhout, gemaakt rond 1490 of 1500. In gesloten toestand toont het twee panelen die de derde scheppingsdag uitbeelden. Wanneer het geopend wordt, stellen de drie binnenste panelen het paradijs, het aardse leven (de tuin der lusten) en de hel voor.

Wat was het doel van dit werk? Waarvoor was het bedoeld? Welke mysteries schuilen achter dit stuk?

Folder De Tuin der Lusten van Bosch, gesloten en open.

Animatie van het Museo Nacional del Prado (detail).

Beschrijving van de gesloten folder

Wanneer de triptiek wordt gesloten, zien we de weergave van de derde scheppingsdag in grisaille, een picturale techniek waarbij één enkele kleur wordt gebruikt om de voor reliëf kenmerkende volumes op te roepen. Volgens het Genesis-verslag, een fundamentele referentie in Bosch' tijd, schiep God op de derde dag de vegetatie op aarde. De schilder beeldt dus de aarde vol vegetatie uit.

Bosch: "Derde scheppingsdag" Vorige panelen van de triptiek De Tuin der Lusten .

Techniek: grisaille Afmetingen: 220 cm x 97 cm op elk paneel.

Daarnaast lijkt Bosch zich de wereld voor te stellen zoals die in zijn tijd werd bedacht: een platte aarde, omgeven door een watermassa. Maar vreemd genoeg hult Bosch de aarde in een soort kristallen bol, die het beeld van een ronde wereld prefigureert.

God kijkt toe van boven (linkerbovenhoek), op een moment dat eerder het aanbreken van de vierde dag lijkt te zijn. God de schepper houdt een kroon en een open boek in zijn handen, de Schriften, die spoedig tot leven zullen komen.

Aan weerszijden van het bord staat een opschrift in het Latijn uit Psalm 148, vers 5. Aan de linkerkant staat: "Ipse dixit et facta sunt", wat betekent: "Hijzelf zei het en alle dingen werden gemaakt". Aan de rechterkant staat: "Ipse mandavit et creata sunt", wat betekent: "Hijzelf beval het en alle dingen werden gemaakt".

Beschrijving van de open triptiek

Bosch: De tuin der lusten (open drieluik), olieverf op eikenhout, totale afmetingen: 220 x 389 cm.

Als we het triptiek in zijn geheel openen, worden we geconfronteerd met een explosie van kleuren en figuren die in contrast staat met het monochrome en levenloze karakter van de creatie.

Sommige geleerden hebben dit gebaar (het onthullen van de innerlijke inhoud van het werk) gezien als een metafoor voor het scheppingsproces, alsof Bosch ons op de een of andere manier een medeplichtige blik gunt op de natuurlijke en morele evolutie van de wereld. Laten we eens kijken naar de belangrijkste iconografische elementen van elk paneel.

Paradijs (linker paneel)

Bosch: "The Paradise" (linker paneel van De Tuin der Lusten ).

Olieverf op eikenhout, 220 cm x 97 cm.

Het linkerpaneel komt overeen met het Paradijs, waarin God de Schepper te zien is met de trekken van Jezus, die Eva bij de pols vasthoudt als symbool voor het overdragen van haar aan Adam, die op de grond ligt met zijn voeten aan de uiteinden overlappend.

Links van Adam staat de levensboom, een drakenboom, een exotische boom afkomstig van de Canarische Eilanden, Kaapverdië en Madeira, die Bosch alleen kon kennen via grafische reproducties. Deze boom werd vroeger geassocieerd met leven, omdat men geloofde dat zijn karmijnrode sap helende eigenschappen had.

In de centrale band rechts staat de boom van de kennis van goed en kwaad, omgeven door een slang, liggend op een rots met een mensachtig profiel, waarschijnlijk een symbool van verborgen kwaad.

Onder de rots zien we een reeks reptielen uit het water komen en buitengewone vormen aannemen. Kan dit worden begrepen vanuit het perspectief van de evolutie van soorten? Dit is een van de vragen die deskundigen zich stellen. Zou Bosch zich een voorproefje van de evolutietheorie hebben voorgesteld?

Detail van het rechterpaneel. Links de fontein met de uil, rechts de boom van goed en kwaad.

Hieronder, de rots met menselijke kenmerken. Rechtsonder, de evolutie van reptielen.

In het midden van het stuk bevindt zich een fontein, allegorisch voor de vier rivieren van Eden, die de ruimte verticaal doorkruist als een obelisk, symbool van de bron van leven en vruchtbaarheid. Aan de voet ervan bevindt zich een bol met een opening, waarin een uil te zien is die onverstoorbaar het tafereel aanschouwt. Dit is het kwaad dat de mens vanaf het begin heeft achtervolgd, wachtend op de tijd van deveroordeling.

Tussen de fontein en de levensboom, op het meer, drijft een zwaan, symbool van de geestelijke broederschap waartoe Bosch behoorde, en dus symbool van broederschap.

Doorheen de scène zien we allerlei zee-, land- en vliegende dieren, waaronder enkele exotische dieren zoals giraffen en olifanten; we zien ook fantastische wezens zoals de eenhoorn en het nijlpaard. Veel van de dieren vechten.

Bosch had kennis van vele natuurlijke en mythologische dieren via de in die tijd gepubliceerde bestiaria en reizigersverslagen, en had dus toegang tot de iconografie van Afrikaanse dieren, bijvoorbeeld geïllustreerd in het dagboek van een Italiaanse avonturier, Cyriacus d'Ancona.

De tuin der lusten (centraal paneel)

Bosch: De tuin der lusten (centraal paneel).

Olieverf op eikenhout, 220 x 195 cm.

Het centrale paneel, waaraan het werk zijn titel ontleent, is een voorstelling van de aardse wereld, die tegenwoordig symbolisch de "Tuin der lusten" wordt genoemd.

Het toont tientallen volledig naakte mensen, zwart en wit. De personages zijn afgeleid terwijl ze genieten van allerlei genoegens, vooral seksuele, en zijn niet in staat het lot dat hen te wachten staat op te merken. Sommige personages kijken naar het publiek, anderen eten fruit, maar over het algemeen converseren ze allemaal met elkaar.

Voor de tijd van de schilder was naaktheid in de schilderkunst onaanvaardbaar, behalve bij het afbeelden van mythologische figuren als Venus en Mars en natuurlijk Adam en Eva, die uiteindelijk bedoeld waren om les te geven.

Dankzij de wat meer permissieve sfeer van de Renaissance, die gewijd was aan de studie van de menselijke anatomie, was Bosch niet bang om de naaktheid van gewone mensen af te beelden, maar uiteraard rechtvaardigde hij dit als een moraliserende oefening.

Detail: vogels op monumentale schaal. Links observeert een uil.

Er zijn gewone en exotische dieren, maar hun afmetingen contrasteren met de bekende werkelijkheid. We zien reusachtige vogels en vissen, en zoogdieren van verschillende schalen. Vegetatie en vooral vruchten van gigantische afmetingen maken deel uit van het tafereel.

De aardbeiboom zal namelijk steeds weer opduiken. Het is een vrucht die in staat werd geacht mensen dronken te maken, omdat hij gist door de hitte en overmatige consumptie ervan bedwelmt. Aardbeien, bramen en kersen zijn andere vruchten die opduiken, geassocieerd met verleiding en sterfelijkheid, respectievelijk met liefde en erotiek. Appels, het symbool van deverleiding en zonde.

Detail van het centrale zwembad, omringd door ruiters op verschillende dieren.

In de bovenste band van de compositie en in het midden staat een allegorie van de fontein van het paradijs, nu gebarsten. Deze fontein completeert een totaal van vijf fantastische constructies, waarvan de breuken de vergankelijkheid van menselijke genoegens symboliseren.

Detail van de centrale bol, gebarsten, terwijl de figuren erotische handelingen verrichten.

In het midden van het vlak bevindt zich een poel vol vrouwen, omringd door ruiters die allerlei viervoeters berijden. Deze groepen ruiters worden geassocieerd met de hoofdzonden, met name lust in zijn verschillende verschijningsvormen.

De hel (rechterpaneel)

Bosch: "Inferno" (rechterpaneel van De tuin der lusten ).

Olieverf op eikenhout, 220 cm x 97 cm.

In de hel valt de centrale figuur van de boomman op, die met de duivel wordt geïdentificeerd. In de hel lijkt hij het enige personage te zijn dat naar de toeschouwer kijkt.

In dit gedeelte krijgen mensen wat ze verdienen voor de zonden begaan in de tuin der lusten. Ze worden gemarteld met dezelfde elementen waarvan ze genoten in de tuin der lusten. Hier veroordeelt Bosch gokken, profane muziek, lust, hebzucht en gierigheid, huichelarij, alcoholisme, enz.

Het prominente gebruik van muziekinstrumenten als martelwerktuig heeft dit paneel de populaire naam "muzikale hel" opgeleverd.

De hel wordt ook afgebeeld als een ruimte van contrasten tussen extreme kou en extreme hitte, omdat er in de Middeleeuwen verschillende symbolische beelden bestonden van hoe de hel eruit zou kunnen zien, sommige geassocieerd met eeuwig vuur en andere met extreme kou.

Detail van het door de brand verbrande gebied.

Detail van het bevroren water en de schaatsers.

Zo zien we in het bovenste deel van het hellepaneel meerdere vuren woeden over de onteerde zielen, alsof het een oorlogsscène betreft.

Net onder de bomenman zien we een tafereel van extreme kou, met een bevroren meer waarop enkele schaatsers dansen, van wie er één in het winterse water valt en met moeite eruit komt.

Analyse van het werk: verbeelding en fantasie

Een gravure van Cornelis Cort met een portret van Bosch, gepubliceerd in 1572, bevat een epigram van Dominicus Lampsonius, ruwweg als volgt vertaald:

"Wat, Jheronimus Bosch, zien je verbaasde ogen, waarom de bleekheid van je gezicht, heb je de geesten van Lemurië of de vliegende spoken van Erebus gezien? Het lijkt erop dat voor jou de poorten van de gierige Pluto en de verblijfplaatsen van Tartarus zijn geopend, als je ziet hoe je behendige hand alle geheimen van Avernus zo goed heeft geschilderd".

Detail van de boomman.

Met deze woorden kondigt Lampsonius de verbazing aan waarmee hij het werk van Jheronimus Bosch bewondert, waarin de kunstgrepen van de verbeelding de canons van de voorstelling van zijn tijd overtreffen. Was Jheronimus de eerste die zich zulke fantastische figuren voorstelde? Is zijn werk het resultaat van een enkele gedachte? Zou iemand dergelijke zorgen met hem delen? Wat beoogde Jheronimus met dit werk?werk?

Zeker, het eerste wat ons te binnen schiet bij het zien van deze triptiek is het fantasierijke en moraliserende karakter ervan, uitgedrukt door elementen als satire en spot. Bosch gebruikt ook vele fantastische elementen, die we zouden kunnen noemen surrealisten Ze zien eruit als iets uit dromen en nachtmerries.

Als we denken aan de grote renaissanceschilderkunst waaraan we gewend zijn (zachte engelen, heiligen, Olympische goden, eliteportretten en historische schilderkunst), is dit type voorstelling opvallend. Was Bosch de enige die zich dergelijke figuren kon voorstellen?

Terwijl de schildersezel en de grote fresco's van de Renaissance een naturalistische esthetiek aanhingen, die weliswaar allegorisch maar niet fantastisch was, zouden de wonderlijke elementen van Bosch niet geheel vreemd zijn aan de verbeelding van de 15e en 16e eeuw.

De populaire verbeelding zat vol fantastische en monsterlijke beelden, en Bosch zou zeker gevoed zijn door deze beeldspraak via iconografische verhandelingen, gravures, literatuur, etc. Veel van de fantastische beelden zouden afkomstig zijn van coupletten, populaire spreuken en parabels. Dus... wat zou de originaliteit of het belang zijn van Bosch en, in het bijzonder, van de triptiek? De tuin der lusten ?

Detail van de uil die weer verschijnt om de rijken en hebzuchtigen te martelen.

Volgens deskundigen is de vernieuwende bijdrage van Bosch aan de Vlaamse renaissanceschilderkunst dat hij de fantastische iconografie van de kleine kunsten heeft verheven tot het belang van olieverfschilderijen op paneel, die normaal zijn voorbehouden aan liturgie of vrome devotie.

De verbeelding van de auteur speelt echter een hoofdrol, niet alleen door deze fantastische beelden op satirische en moraliserende wijze te verweven, maar ook door verder te gaan dan het imaginaire. Bosch legt namelijk de basis voor creatieve elementen die in zekere zin als surrealistisch kunnen worden beschouwd.

Zie ook Surrealisme: kenmerken en belangrijkste auteurs.

Bosch bleef weliswaar deel uitmaken van de traditie, maar oversteeg deze ook om een unieke stijl te creëren. Zijn invloed was zo groot dat hij een belangrijke invloed uitoefende op latere schilders zoals Pieter Bruegel de Oude.

Samenstelling: traditie en bijzonderheid

Detail van het paradijs: groep van God, Adam en Eva bij de levensboom.

Ook dit werk van de schilder breekt met het Renaissance principe dat de aandacht van het oog richt op een centraal punt in de scène.

In de triptiek respecteren de scènes zeker een centraal verdwijnpunt, waardoor elk van de delen samenkomt rond een plastisch evenwichtige as. Maar hoewel de ruimtelijke organisatie volgens verticalen en horizontalen evident is, is de hiërarchie van de verschillende afgebeelde elementen niet duidelijk.

Daarnaast merken we de vreemdheid van de geometrische vormen op. In het bijzonder zien we de opbouw van meerdere aaneengeschakelde maar autonome scènes die, wat betreft de panelen van de aardse wereld en de hel, een koorsfeer vormen van respectievelijk vreedzaam en lijdend lawaai.

In het centrale paneel bestaat elk van deze scènes uit een groep mensen die hun eigen universum, hun eigen wereld leven. Ze voeren een gesprek met elkaar, hoewel enkele figuren het publiek aankijken. Willen ze hen in het gesprek opnemen?

Doel en functie van het drieluik: een conversatiestuk?

Detail: groepen in gesprek en erotische handelingen.

Toen het 5e eeuwfeest van het drieluik werd gevierd, organiseerde het Prado Museum een tentoonstelling met medewerking van Reindert Falkenburg, een expert op dit gebied.

Falkenburg maakte van de gelegenheid gebruik om zijn proefschrift over het drieluik te presenteren. The Garden of Earthly Delights. Voor hem is deze triptiek een conversatiestuk Volgens de interpretatie van de onderzoeker is dit werk niet ontworpen voor een liturgische of devotionele functie, hoewel het zeker zinspeelt op de verbeelding van de onderwereld (hemel en hel).

Integendeel, het stuk was bedoeld om aan het hof te worden tentoongesteld, en daarom beweert Falkenburg dat het bedoeld was om een gesprek op gang te brengen onder de bezoekers, die wellicht een leven leidden dat sterk leek op het leven dat door de schilder aan de kaak werd gesteld.

We moeten bedenken dat de conventionele triptieken bedoeld waren voor de altaren van de kerken, waar ze gesloten bleven tot er een plechtigheid was. In de context van de liturgie is conversatie dus geen doel. Integendeel, de beschouwing van beelden zou bedoeld zijn voor geloofsopvoeding en persoonlijk gebed en devotie.

Zou een dergelijk gebruik aan het hof zinvol zijn? Falkenburg denkt van niet. De tentoonstelling van dit drieluik in een rechtszaal zou alleen kunnen dienen voor een gesprek, gezien het wonderlijke effect dat ontstaat als de buitenste panelen worden geopend.

Falkenburg betoogt dat hij in het stuk ook een speculair karakter Het stuk wil dus een weerspiegeling zijn van wat er in de sociale omgeving gebeurt.

Het doel van de schilder

Detail van een non die in een varken is veranderd, Bosch hekelt de corruptie van de geestelijkheid.

Dit is nog een originaliteit van de Vlaamse schilder: het triptiekformaat een sociale functie geven, ook al is het diep katholiek in zijn morele betekenis. Dit weerspiegelt ook Bosch' opleiding en de omstandigheden van zijn opdracht. Bosch was een eliteschilder, die ondanks zijn weelderige verbeelding als conservatief kan worden beschouwd. Hij was ook een beschaafd, goed geïnformeerd man, engedocumenteerd, gewend om te lezen.

Als lid van de Broederschap van Onze Lieve Vrouw en onder invloed van de spiritualiteit van de Broeders van het Gemene Leven ( Imitatie van Christus Thomas van Kempis), wist Bosch de katholieke moraal diepgaand te onderzoeken en wilde hij, als een profeet, wijzen op de menselijke tegenstrijdigheden en het lot van de zondaars.

Zijn moraal is noch inschikkelijk noch soft. Jheronimus Bosch kijkt met een harde blik naar zijn omgeving en aarzelt niet om zelfs kerkelijke hypocrisie aan de kaak te stellen wanneer dat nodig is. Daarom verklaarde de Hiëronymus Fray José de Sigüenza, die aan het eind van de 16e eeuw de leiding had over de Escorial-collectie, dat de waarde van Bosch in vergelijking met hedendaagse schilders was dat hij erin slaagde om het schilderen van de man binnenin terwijl de anderen nauwelijks hun uiterlijk schilderden.

Over Bosch

Cornelis Cort: "Portret van Jheronimus Bosch". Prent gepubliceerd in Pictorum Aliquot Celebrium Germaniae Inferioris Effigies Latijns epigram door Dominicus Lampsonius, Antwerpen, 1572.

De echte naam van Bosch is Jheronimus van Aken, ook bekend als Jheronimus Boch of Hieronymus Boch. Hij werd rond 1450 geboren in de stad Hertogenbosch of Bois-le-Duc (Bolduque), hertogdom Bravante (nu Nederland). Hij groeide op in een schildersfamilie en werd een vertegenwoordiger van de Vlaamse renaissanceschilderkunst.

Er bestaat zeer weinig informatie over deze schilder, aangezien hij zeer weinig schilderijen heeft gesigneerd en geen ervan is gedateerd. De meeste van zijn werken zijn na serieus onderzoek aan hem toegeschreven. Het is echter bekend dat Filips II een groot verzamelaar van zijn schilderijen was en dat hij in feite het schilderij Het eindoordeel .

Bosch behoorde tot de Broederschap van Onze Lieve Vrouw van 's Hertogenbosch, en het is niet verwonderlijk dat hij geïnteresseerd was in katholieke morele thema's als de zonde, de vergankelijkheid van het leven en de dwaasheid van de mens.

Ingebruikneming en bestemming van de De tuin der lusten Van het Huis van Nassau naar het Prado Museum

Engelbert II en zijn neef Hendrik III van Nassau, een Duitse adellijke familie die eigenaar was van het beroemde kasteel Nassau, waren lid van dezelfde broederschap als de schilder. Aangenomen wordt dat een van hen verantwoordelijk was voor de opdracht van het stuk, maar het is moeilijk dit vast te stellen omdat de exacte datum van de creatie onbekend is.

Het is bekend dat het stuk al bestond in 1517, toen de eerste commentaren erop verschenen. Tegen die tijd had Hendrik III het drieluik in zijn bezit, die het erfde van zijn zoon Hendrik van Chalons, die het op zijn beurt erfde van zijn neef Willem van Oranje in 1544.

Het triptiek werd in 1568 door de Spanjaarden geconfisqueerd en was eigendom van Fernando de Toledo, prior van de Orde van Sint Jan, die het tot zijn dood in 1591 bewaarde. Filips II kocht het op een veiling en bracht het naar het klooster van El Escorial. Hij noemde het triptiek zelf Het schilderij van de aardbeiboom .

In de 18e eeuw werd het stuk gecatalogiseerd als een De schepping van de wereld Tegen het einde van de 19e eeuw zou Vicente Poleró het noemen Schilderen van vleselijke genoegens Vanaf daar is het gebruik van de uitdrukkingen Van aardse geneugten en tenslotte, De tuin der lusten .

Het triptiek bleef in El Escorial vanaf het einde van de 16e eeuw tot de Spaanse Burgeroorlog, toen het in 1939 werd overgebracht naar het Museo del Prado, waar het tot op heden is gebleven.

Andere werken van Bosch

Tot zijn belangrijkste werken behoren de volgende:

• St. Jerome in gebed Gent, Museum voor Schone Kunsten, ca. 1485-1495.
• De verleiding van Sint Antonius (fragment), ca. 1500-1510. Kansas City, The Nelson-Atkins Museum of Art.
• Drieluik van de bekoringen van Sint Antonius Lissabon, Museu Nacional de Arte Antiga, ca. 1500-1510, Lissabon, Museu Nacional de Arte Antiga.
• Johannes de Doper in meditatie Madrid, Fundación Lázaro Galdiano, ca. 1490-1495.
• Johannes op Patmos (voorzijde) e Passie Verhalen (achterzijde), ca. 1490-1495. Berlijn, Staatliche Museen
• De aanbidding van de Wijzen Madrid, Museo del Prado, ca. 1490-1500, Madrid, Museo del Prado.
• Ecce Homo Frankfurt am Main, Städel Museum, 1475-1485.
• Christus met het kruis op zijn schouders (voorzijde), Christus kind (achterzijde), ca. 1490-1510. Wenen, Kunsthistorisches Museum
• Drieluik van het Laatste Oordeel Brugge, Groeningemuseum, ca. 1495-1505.
• De Hooiwagen Madrid, Museo del Prado, circa 1510-1516.
• Winning van de Steen der Waanzin Madrid, Museo del Prado, Madrid, Museo del Prado, Auteurschap in vraag.
• Dodelijke zonden tafel Madrid, Museo del Prado, Madrid, Museo del Prado, Auteurschap in vraag.

Gesprekken over De tuin der lusten in het Prado Museum

Het Prado Museum heeft een reeks audiovisuele materialen ter beschikking gesteld om het drieluik beter te begrijpen. De tuin der lusten Als u graag de manier waarop wij kunstwerken interpreteren ter discussie stelt, mag u dit gesprek tussen een wetenschapper en een kunsthistoricus niet missen. U zult versteld staan: